Hoe overprikkeling onze mentale veerkracht ondermijnt en verandering saboteert.

Waarom een Mind SWITCH voor iedereen belangrijk is!

In onze moderne samenleving worden we voortdurend blootgesteld aan een stortvloed van veranderingen en overprikkeling. Volgens schattingen van neuropsycholoog Paul D. MacLean en later bewerkt door informatiewetenschappers kregen wij mensen in de jaren ’50 gemiddeld rond de 500 informatieprikkels per dag te verwerken (zoals gesprekken, krant, radio). Vandaag de dag worden we geconfronteerd met meer dan 5.000 tot 10.000 reclame- en informatieprikkels per dag, alleen al via schermen, meldingen, e-mails, sociale media, apps, verkeer en visuele signalen in de omgeving (Bron: Yankelovich marketing research). Dat betekent een toename van factor 10 tot 20× alleen al qua informatiestromen. De moderne mens wisselt gemiddeld elke 6 tot 10 seconden van aandacht (door meldingen, afleidingen of multitasken). Dat was in de jaren ’50 gemiddelde elke 20 tot 25 minuten. Dat betekent dat we tegenwoordig meer dan 10.000 microbeslissingen per dag nemen en dat blijkt te leiden tot mentale vermoeidheid, stress en overprikkeling (Bron: Gloria Mark, Attention Span, 2023).

En dan hebben we het alleen nog maar over externe prikkels (sociale media, deadlines, nieuws, onze omgeving, conflicten, geluiden, licht, informatie overload, andere mensen, enz.). Daar bovenop komen de  emotionele en interne prikkels en stressoren (piekeren, ergernis, negatieve zelfpraat, frustratie, perfectionisme, boosheid, prestatiedruk, zorgen, maar ook trauma’s en onverwerkte emoties). Beide stressbronnen, extern en intern, versterken elkaar. Wie intern gespannen is, ervaart externe prikkels intenser, en vice versa.

Deze constante externe en interne prikkelbelasting zet het autonome zenuwstelsel onder druk, waarbij het sympathisch zenuwstelsel, ons gaspedaal en vecht/vlucht systeem, vaak langdurig actief blijft. Dit fenomeen, bekend als sympathische dominantie (ons sympatische zenuwstelsel is te strak afgesteld en blijft chronisch te actief), ondermijnt niet alleen onze lichamelijke gezondheid, maar ook onze mentale flexibiliteit, communicatieve vermogens en veranderbereidheid. In dit artikel onderzoeken we de impact van sympathische overactivatie en bieden we handvatten voor herstel van de autonome balans.

Wat is sympathische dominantie?

Sympathische dominantie ontstaat wanneer het sympathisch zenuwstelsel structureel overactief is, terwijl de parasympathische tegenhanger, ons rempedaal en interne herstelsysteem, onvoldoende ruimte krijgt en onvoldoende geactiveerd wordt. Dit leidt tot een lichaam dat continu in een staat van paraatheid verkeert, met verhoogde hartslag, spierspanning, alertheid en cortisolspiegels als gevolg. Het systeem dat bedoeld is voor acute korte stressreacties (vechten, vluchten) verandert in een permanente staat van paraatheid.

De gevolgen voor mentale functies en gedrag

Verminderd mentaal vermogen en verlies van flexibiliteit Chronische overprikkeling belast het brein, met name de prefrontale cortex, verantwoordelijk voor focus, besluitvorming, oplossingsgerichtheid, bewuste keuzes maken en reflectie. Uit MRI-onderzoek bij mensen blijkt dat chronische stress kan leiden tot wel 15% afname van het volume van de prefrontale cortex ((Holzel et al., 2011; Ansell et al., 2012). Tegelijkertijd groeit de amygdala (emotieverwerking, angstrespons) juist onder stress, waardoor angst en emotionele reactiviteit toenemen, en dat remt de prefrontale cortex nog verder af. Onderzoek toont aan dat deze gecombineerde effecten (structureel én functioneel) kunnen leiden tot 40% vermindering van het executief functioneren bij mensen met langdurige stress (met name planning, zelfregulatie, impulscontrole en werkgeheugen). In extreme gevallen (zoals bij PTSS of burn-out) kunnen specifieke functies tot wel 50% minder efficiënt werken, zoals concentratie, verminderd probleemoplossend vermogen, tunnelvisie, impulsiviteit en minder rationeel beslissen onder druk (Liston et al., 2006). Hoe langer de blootstelling aan stress, hoe groter de structurele veranderingen.

Mentale en emotionele flexibiliteit nemen af. Mensen houden vast aan bekende patronen, zijn snel overprikkeld door verandering en vertonen vaak zwart-wit denken. Bij stress zoekt het brein veiligheid. Verandering vraagt juist energie, ruimte en rust, zaken die ontbreken bij sympathische dominantie. Hierdoor blijven mensen vastzitten in hun comfortzone, ondanks goede intenties.

Sociaal, communicatief en emotioneel verval Sympathische dominantie tast niet alleen het denkvermogen aan, maar ontwricht ook onze sociale en emotionele intelligentie. Een chronisch overactief stresssysteem maakt mensen prikkelbaar, minder empathisch en sneller defensief. De prefrontale cortex, die normaal zorgt voor nuance, inlevingsvermogen en het afremmen van impulsieve reacties, staat letterlijk op ‘stil’ wanneer de amygdala het stuur overneemt. Hierdoor ontstaat een kort lontje, afname van empathie en luistervaardigheid en een sterkere neiging tot zwart-wit denken of conflict mijdend gedrag.

Mensen voelen zich sneller aangevallen, zijn minder bereid om open te communiceren en trekken zich eerder terug of reageren juist bot. Ook emotionele veerkracht neemt af: kleine tegenslagen voelen zwaarder, het vermogen tot zelfreflectie daalt en spanningen binnen relaties nemen toe. In deze staat van continue waakzaamheid wordt werkelijk contact moeilijk, zowel met anderen als met zichzelf. Bewuste verandering,  zoals uit je comfortzone stappen of openstaan voor feedback, vraagt juist om interne rust, veiligheid en vertrouwen, precies de zaken die bij sympathische dominantie structureel ontbreken.

Een toekomst zonder Mind SWITCH: het donker scenario

De overprikkeling is ons allen overkomen de afgelopen 70 jaar. We zijn er ons allemaal niet bewust van geweest, en de meesten nog niet, wat die extreme overprikkeling met onze gezondheid en ons gedrag doet. Ook voor organisaties en de maatschappij kan dit extreem negatieve gevolgen hebben. Als we geen preventieve maatregelen nemen en sympathische dominantie de norm wordt, dreigt een stille systeemcrisis op zowel individueel, organisatorisch als maatschappelijk niveau.

In bedrijven zal het ziekteverzuim verder stijgen, met burn-out als groeiende epidemie. Medewerkers verliezen hun focus, creativiteit, flexibiliteit en probleemoplossend vermogen. Teamdynamiek verslechtert: onderlinge irritaties nemen toe, communicatie wordt oppervlakkiger of conflictueus, en veranderprocessen stuiten op passieve weerstand. In plaats van groei, innovatie en wendbaarheid ontstaat er een cultuur van uitputting, vermijding en verstarring. Leidinggevenden verliezen hun draagvlak, en mensgericht leiderschap maakt plaats voor controlemechanismen en overbelasting van HR.

Op maatschappelijk niveau leidt aanhoudende sympathische overactivatie tot toename van psychische klachten, polarisatie en sociale vervreemding. Mensen trekken zich terug, raken emotioneel uitgeput en verliezen hun vermogen tot empathie en samenwerking. De mentale draagkracht van burgers daalt, terwijl de noodzaak tot aanpassing, innovatie en solidariteit juist stijgt. Zonder hernieuwde balans tussen stress en herstel, tussen actie en reflectie, zullen we als samenleving steeds minder in staat zijn om gezond, verbonden en wendbaar te blijven in een wereld vol verandering.

De Mind SWITCH is dan geen luxe, maar bittere noodzaak. Niet alleen voor het individu, maar voor de veerkracht van hele organisaties en maatschappij.

Preventieve maatregelen zijn cruciaal: herstel van autonome balans

Stress kunnen we niet vermijden, we leven in een tijdperk waarin externe en interne prikkels onafgebroken op ons afkomen. Het doel is dan ook niet om stress volledig te elimineren, maar om onze veerkracht te vergroten en het parasympathisch zenuwstelsel, ons natuurlijke rust- en herstelsysteem, structureel te versterken. Het goede nieuws is: dat kan met eenvoudige, haalbare gewoonten. Hier bespreken we vijf bewezen effectieve strategieën die helpen om de balans tussen gas en rem te herstellen.

1. Ademhalingsoefeningen: van overdrive naar meer innerlijke rust

Langzame, bewuste buikademhaling is een directe ingang naar het parasympathisch systeem. Door 4 seconden in te ademen, 6 seconden uit te ademen en dit gedurende 5–10 minuten vol te houden, zakt de hartslag, daalt het cortisolgehalte en komt het zenuwstelsel uit de vecht/vlucht-stand. Dit helpt letterlijk om van ‘aan’ naar ‘ontspannen’ te schakelen. Regelmatig oefenen, bijvoorbeeld ’s ochtends, na het werk of voor het slapen, heeft cumulatief effect. Het maakt je stressrespons milder, vergroot je emotieregulatie en herstelt de verbinding met het hier en nu.

2. Natuur en daglicht: prikkelreset voor het brein

Een dagelijkse wandeling in het park of zelfs in het ochtendlicht biedt een neurologische ‘reset’. Contact met natuurlijke elementen verlaagt de activiteit van de amygdala (de angst- en waakzaamheidskern) en stimuleert het parasympathisch systeem. Zonlicht op de huid (of via daglichtlampen in de winter) reguleert bovendien de aanmaak van serotonine en melatonine,  hormonen die je stemming, slaap en herstelvermogen ondersteunen. Slechts 5 tot 10 minuten per dag kan al een verschil maken.

3. Bewegingsmomenten verspreid over de dag: energie afvoeren en spanning ontladen

Lichaamsbeweging is een natuurlijke uitlaatklep voor opgehoopte spanning. Maar niet alleen intensieve training telt. Juist korte, regelmatige beweegmomenten, zoals een wandeling van 10 minuten, even opstaan van je bureau, rekken, stretchen of een paar squats, helpen bij het reguleren van adrenaline en cortisol. Dit verlaagt de fysiologische stressdruk, verbetert de doorbloeding en maakt het brein weer ontvankelijk voor focus, verbinding en creativiteit. Structureel bewegen versterkt daarnaast het herstelvermogen van het autonome zenuwstelsel.

4. Digitale hygiëne: bescherm je aandacht en mentale rust

Meldingen, notificaties en constante bereikbaarheid houden het sympathisch systeem geactiveerd. Elke piep of flits vraagt om een microbeslissing en voedt een gevoel van onrust. Door momenten in te bouwen waarop je niet gestoord kunt worden (bijvoorbeeld 1–2 uur per dag focusblok), meldingen uit te schakelen, of schermgebruik voor het slapen te beperken, ontstaat ruimte voor herstel. Dit helpt de hersenen uit de reactieve overdrive te halen en voorkomt digitale overprikkeling, die vaak onbewust op de achtergrond blijft doorwerken.

5. Mindset en zelfreflectie: de interne prikkelbron leren managen

Externe prikkels vormen slechts één kant van het verhaal. Interne prikkels, zoals piekeren, zelfkritiek en prestatiedruk, versterken stressresponsen vaak nog meer. Door regelmatig stil te staan bij je innerlijke dialoog (bijvoorbeeld door je regelmatig af te vragen of dit echt wel je gewenste gedachte of reactie zijn) kun je deze automatische reacties gaan herkennen én reguleren. Dit activeert het bewuste brein, herstelt de invloed van de prefrontale cortex en maakt ruimte voor compassie, nuance en rust. Door je stressmechanismen te leren begrijpen, ontwikkel je een soort innerlijk remsysteem.

Van overleven naar schakelen

Sympathische dominantie door chronische overprikkeling is een sluipende ondermijning van ons menselijk potentieel. Wie continu ‘aan’ staat, verliest niet alleen energie, maar ook veerkracht, verbinding en veranderkracht. Door kleine, praktische interventies in te bouwen die het parasympathisch zenuwstelsel activeren, kunnen we stap voor stap terugschakelen naar rust, balans en helderheid. De Mind SWITCH is geen luxe, het is de sleutel tot duurzaam functioneren, zowel individueel als collectief.

John van Heel

Extra informatie:

Wil je persoonlijk meer leren over manieren om je parasympatische systeem te activeren en over hoe je geconditioneerde gedachten bij jezelf kan herkennen en herstellen, overweeg dan eens deel te nemen aan de online Reset SWITCH en Mind SWITCH, of het totale leefstijl SWITCH programma.

https://portal.leefstijlclub.nl/page/c/programmas

https://portal.leefstijlclub.nl/particulier/programma/totaal

Ben je een professional die met mensen werkt, dan is de online Stress-Preventie- Herstel practitioner opleiding een goede kennisupdate voor je.

https://www.efaa.nl/voeding-health-en-lifestyle-opleidingen/stress-preventie-herstel-practitioner-opleiding

Voor workshops of een kwartaal programma binnen je bedrijf over dit thema en dan met name gericht op het aanleren van preventieve maatregelen, kijk naar de mogelijkheden:

https://johnvanheel.nl/aan-de-slag-met-john/spreker