Het vergeten potentieel van preventie!

Waarom we grip kunnen krijgen op chronische aandoeningen, maar het nog niet doen!

Chronische aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, diabetes type 2, COPD, obesitas en bepaalde vormen van kanker zijn wereldwijd verantwoordelijk voor meer dan 70% van alle sterfgevallen. Wat vaak onderbelicht blijft: het merendeel van deze ziekten is grotendeels te voorkomen. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) schat dat tot 80% van hart- en vaatziekten, beroertes en diabetes type 2, en 40% van bepaalde kankers voorkomen kunnen worden. Toch wordt preventie in de praktijk stelselmatig onderbenut. We besteden nog altijd veruit het grootste deel van onze zorgbudgetten aan het behandelen van ziekten en medicatie, in plaats van het voorkomen van ziekten.

Het ongebruikte preventiepotentieel in cijfers

• In Nederland is slechts 2 tot 3% van het zorgbudget bestemd voor preventie, terwijl ruim 90% naar ziektebehandeling gaat (RIVM, 2021). Dit staat haaks op de wetenschappelijke consensus dat leefstijlgerelateerde interventies juist de grootste gezondheidswinst kunnen opleveren.
• Meer dan 50% van de volwassen Nederlanders heeft overgewicht, waarvan ongeveer 16% obesitas (CBS, 2023). Dit verhoogt het risico op onder andere diabetes type 2, hart- en vaatziekten, en bepaalde vormen van kanker.
• 1 op de 7 kinderen in Nederland kampt met overgewicht, met name in stedelijke gebieden en onder gezinnen met een lagere sociaaleconomische status (GGD GHOR, 2023).
• Meer dan 8 miljoen Nederlanders ervaren jaarlijks stressgerelateerde klachten, wat leidt tot slaapstoornissen, burn-out, angst en indirect tot gewichtstoename en metabole problemen (Nationale Stressmonitor, 2023).
• Chronische aandoeningen zoals diabetes type 2, hart- en vaatziekten en kanker kosten Nederland jaarlijks meer dan 100 miljard euro, aan directe zorgkosten én verlies van arbeidsproductiviteit (Zorginstituut Nederland, 2022).
• Meer dan 1 miljoen Nederlanders hebben prediabetes (voorstadium van diabetes type 2), zonder dat zij dit weten – een signaal dat preventie ook vroegtijdige screening zou moeten omvatten.

Deze cijfers maken duidelijk dat we als samenleving een enorm preventiepotentieel onbenut laten. Terwijl chronische aandoeningen onze gezondheid én economie onder druk zetten, blijft preventie structureel ondergewaardeerd.

De oproep: tijd voor een preventieve omslag

Is het niet tijd voor een structurele verandering? Preventie zou op systeemniveau geïmplementeerd moeten worden? Zo moeten de gezonde keuzes de makkelijke keuzes worden, moeten onderwijs, werkplekken, sportverenigingen en gemeenten samenwerken voor preventie en moet de zorg verschuiven van ziektezorg naar gezondheidsbevordering. Dit blijkt in de praktijk moeilijk te realiseren, want onze systemen zijn hier helemaal niet op ingericht.

1. Ons zorgsysteem is curatief ingericht: Artsen worden opgeleid om ziekten te behandelen, niet om gezondheid te bevorderen. Leefstijlgeneeskunde krijgt pas sinds kort voet aan de grond.
2. Preventie rendeert pas op lange termijn: Politieke en economische systemen zijn vaak gericht op korte termijn resultaten. Preventie kost vandaag, maar levert pas morgen op.
3. Gedrag is complex: Eenmaal ongezond aangeleerd gedrag is hardnekkig. Het aanpassen van gedrag vraagt om bewustwording, motivatie, ondersteuning en herhaling. De omgeving maakt het mensen bovendien vaak lastig om gezonde keuzes te maken.
4. Structurele ongelijkheid: Mensen in lagere sociaaleconomische posities hebben minder toegang tot gezonde voeding, veilige leefomgevingen en gezondheidseducatie. Preventie vergt dus maatwerk.

Toch zijn er voldoende succesverhalen, waarvan ik er een paar geselecteerd heb.

Wat er mogelijk is: succesvoorbeelden

• Finland (North Karelia Project): In de jaren 70 had Finland de hoogste sterfte door hart- en vaatziekten. Door grootschalige leefstijlinterventies daalde deze met meer dan 80% in enkele decennia.
• Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht: Hier werd overgewicht bij kinderen teruggedrongen met 12% door een integrale aanpak in wijken, scholen, sportclubs en ouderschapsondersteuning.
• Blue Zones: In regio’s waar mensen bovengemiddeld gezond oud worden (zoals in Okinawa en Sardinië), spelen leefstijl en sociale cohesie een centrale rol. Geen dure technologie, maar gezond gedrag.
• Singapore Health Promotion Board: Singapore heeft als klein land fors geïnvesteerd in preventie via belasting op suikerhoudende dranken, gezondheidseducatie op scholen, bewegen op het werk en het actief inzetten van digitale tools. Dit leidde tot een vertraging van de diabetes-epidemie en betere gezondheidsuitkomsten.
• Het Deense ‘Healthy in Worklife’ programma: Dit nationale project richtte zich op het bevorderen van fysieke activiteit en mentale veerkracht op de werkvloer. Werknemers rapporteerden minder stressklachten en een verbeterde productiviteit.
• Zuid-Afrika: community health workers in townships: In plaats van wachten op medische klachten, gaan preventieteams actief de wijk in met voorlichting, leefstijlcoaching en screenings. Dit zorgde voor een forse toename in vroege opsporing van diabetes en hypertensie.
• Voedselcoöperaties in New York (‘Green Carts’): In achterstandswijken werden mobiele marktwagens met vers fruit en groente uitgerold, wat leidde tot een significante stijging in consumptie van gezonde voeding.
• Nederlandse interventie ‘Keer Diabetes2 Om’: Dit leefstijlprogramma voor mensen met diabetes type 2 laat bij ruim 90% van de deelnemers een sterke vermindering van medicatiegebruik en in veel gevallen zelfs remissie van de ziekte zien.
• Japanse schoollunchprogramma’s: Al decennialang worden kinderen op school een uitgebalanceerde warme maaltijd aangeboden, gekoppeld aan voedingseducatie. Obesitas bij Japanse kinderen behoort tot de laagste ter wereld.

Deze voorbeelden laten zien wat er mogelijk is wanneer preventie serieus wordt aangepakt, zowel lokaal als internationaal. Toch blijven dit soort initiatieven vaak de uitzondering in plaats van de norm. Ondanks hun bewezen effectiviteit worden ze wereldwijd, en ook in Nederland, nog te weinig opgeschaald of structureel toegepast. Het potentieel is er, maar het wordt nog lang niet volledig benut.

We zijn op onszelf aangewezen!

Ik ben bang dat we niet al te grote hoop moeten hebben dat onze systemen op korte termijn drastisch zullen veranderen richting meer preventie. Wat preventie betreft zijn we natuurlijk sowieso op onszelf aangewezen, maar het zijn goed zijn als onze omgeving hier stimulerender voor ingericht zou zijn.

Wat kan je zelf doen?

Als je zelf al gezondheid en preventie bewust bent, wat kan je dan zelf doen om, wat wij noemen, meer preventiekracht op te bouwen? Wat je dan met name wil remmen zijn de ziekteprocessen in je lichaam, zoals laaggradige ontstekingen, insulineresistentie, oxidatieve stress, mitochondriale disfunctie (verstoorde energiestofwisseling), endotheelbeschadiging (vaatschade), verstoorde darmflora (dysbiose) en versnelde celveroudering en telomeerverkorting. Deze processen liggen aan de basis van vrijwel alle chronische aandoeningen. Twee hormonen spelen hierin een centrale, versnellende rol: cortisol en insuline.

• Cortisol, het stresshormoon, zorgt bij chronisch verhoogde spiegels voor afbraak van spiermassa, vetopslag rond de buik, verhoogde bloedsuikers en een verstoord immuunsysteem.
• Insuline, het bloedsuikerregulerende hormoon. Te veel insuline stimuleert vetopslag, verlaagt vetverbranding en leidt tot insulineresistentie, een belangrijke voorloper van o.a. diabetes type 2 en obesitas.

Het effectief managen van deze twee hormonen via leefstijl, denk aan stressregulatie, beweging, voeding en slaap, is daarmee geen luxe, maar noodzaak als je ziekteprocessen wilt afremmen en je preventiekracht wilt versterken.

Conclusie

We beschikken over de kennis, data en tools om chronische aandoeningen grotendeels te voorkomen. Toch benutten we dit preventiepotentieel nog onvoldoende. De prijs daarvan is hoog: in mensenlevens, in kwaliteit van leven én in zorgkosten. Gezondheid begint met preventie.

“De grootste geneeskracht ligt niet in de pil, maar in preventie. Elke gezonde keuze is een investering in de toekomst.”

Meer informatie:

https://portal.leefstijlclub.nl/news/article/1880/overgewicht-preventie-project

https://portal.leefstijlclub.nl/news/article/1879/de-urgentie-van-preventie

https://portal.leefstijlclub.nl/page/c/het-life-management-project

https://portal.leefstijlclub.nl/page/c/life-management-formule

Bronnen:

RIVM – Evaluatie preventie in het zorgstelsel (2020–2022) https://www.rivm.nl/sites/default/files/2021-06/Factsheet%20Evaluatie%20preventie%20in%20het%20zorgstelsel.pdf loketgezondleven.nl+9nrc.nl+9nji.nl+9ggdgelderlandzuid.nl+8rivm.nl+8rivm.nl+8

CBS / RIVM Gezondheidsenquête 2024: overgewicht bij 50,4 % volwassenen, obesitas bij 15,7 % https://www.vzinfo.nl/overgewicht/volwassenen loketgezondleven.nl+9vzinfo.nl+9staatvenz.nl+9

Nederlands Jeugdinstituut: “Bij kinderen en jongeren is dat een op de zeven” https://www.nji.nl/cijfers/overgewicht ggdghor.nl+15nji.nl+15cbs.nl+15

Kosten van ziekten – VZinfo/RIVM: zorguitgaven in 2019 waren €97 mrd, oplopend sindsdien https://www.vzinfo.nl/kosten-van-ziekten nos.nlrijksfinancien.nl+2vzinfo.nl+2nrc.nl+2

North Karelia Project – Finland https://thl.fi/en/-/the-north-karelia-project-fundamentally-changed-the-lifestyle-of-finns-and-increased-healthy-years-of-life https://en.wikipedia.org/wiki/North_Karelia_Project

Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht – Nederland https://www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/volksgezondheid/aagg/ https://openresearch.amsterdam/nl/page/73951/impactmonitor-amsterdamse-aanpak-gezond-gewicht-2012-2020

Blue Zones https://www.bluezones.com/ https://info.bluezonesproject.com/home

Health Promotion Board – Singapore (Let’s Beat Diabetes) https://hpb.gov.sg/healthy-living/preventive-health/letsbeatdiabetes

Healthy in Worklife – Denemarken

https://www.healthywork.org/ https://www.healthywork.org/wp-content/uploads/2024/06/HWC-Website-Page-Content-Resources-Healthy-Work-Strategies-Danish-Executive-Order-052124.pdf

Community Health Workers – Zuid-Afrika https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12889-023-17359-z

Green Carts – New York City https://www.nyc.gov/site/doh/business/food-operators/green-carts.page https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5690450/ https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3531353/

Keer Diabetes2 Om – Nederland https://www.voedingleeft.nl/keer-diabetes-om https://www.medrie.nl/professionals/ondersteuning-dagpraktijken/gecombineerde-leefstijlinterventie/keer-diabetes2-om/

Japanse schoollunchprogramma’s https://www.parents.com/communities-that-are-doing-school-lunch-right-7514847/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7071174/